Είναι η μουσική … θέμα επιβίωσης;

Σύμφωνα με το Γάλλο ποιητή Ουγκό, η μουσική “εκφράζει αυτά που δεν μπορούν να ειπωθούν, αλλά και που δε γίνεται να μείνουν στη σιωπή”.

Αν και το παλιότερο - αυτοσχέδιο μουσικό όργανο-εργαλείο που υποδηλώνει την ύπαρξη μουσικής είναι 40.000 ετών, η νευροεπιστήμη της μουσικής αποτελεί έναν αρκετά γρήγορα αναπτυσσόμενο κλάδο των τελευταίων, μόλις, 20 χρόνων. Μας δίνει πληροφορίες για το πώς γίνεται η επεξεργασία της μουσικής από τον εγκέφαλο, αλλά και πώς τον διαμορφώνει, καθώς και πολλά ακόμη που αφορούν στη νευροψυχολογία της μουσικής.

Κοκτέιλ ηδονής

Πόσες φορές έχεις ανατριχιάσει στο άκουσμα της αγαπημένης σου μουσικής; Εκείνη η ανατριχίλα κατα μήκος της ραχοκοκκαλιάς μας, αναγνωρίζεται επίσημα από τη νευροεπιστήμη υπό τους αγγλικούς όρους “frissons” ή … chills (!). Αποδίδεται στην αίσθηση ευχαρίστησης που μας προκαλεί η μουσική που μας αρέσει και, σύμφωνα με μεθόδους απεικόνισης του εγκεφάλου (Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων, PET, διαμεσολαβείται σε μεγάλο βαθμό από την έκκριση ντοπαμίνης σε εγκεφαλικές περιοχές του ραβδωτού σώματος).

Σε ποια άλλη περίπτωση αντιδρά έτσι το αυτόνομο νευρικό μας σύστημα και το κέντρο του εγκεφάλου μας για την ευχαρίστηση; Στο φαγητό, στο σεξ, στο χρήμα κτλ, στις περιπτώσεις, δηλαδή, που παίρνουμε ικανοποίηση. Το γεγονός αυτό τις κάνει πολύ ισχυρές και άρα εξελικτικά διατηρήσιμες ανάγκες για την επιβίωση. Σαφώς, υπάρχουν διαφορές στην ιεραρχία ως προς την αναγκαιότητά τους: έτσι, το φαγητό και το σεξ λέγονται πρωτογενείς “αμοιβές”, ενώ το χρήμα εντάσσεται στις δευτερογενείς. Το εντυπωσιακό με τη μουσική είναι πως παρόλο που δε θεωρείται πρωτογενής, προκαλεί παραπλήσιες, έντονες επιδράσεις στο σώμα μας. Επίσης, εκτός από την έκκριση ντοπαμίνης, εξετάζεται το ενδεχόμενο να εκκρίνονται και ενδογενή οπιοειδή στο άκουσμα του αγαπημένου μας τραγουδιού...κοκτέιλ συναισθημάτων ηδονής θα λέγαμε.

Μουσική: ένας “ρυθμιστής” των γνωσιακών διαδικασιών του εγκεφάλου

Εκτός όμως από την αίσθηση ευχαρίστησης ή άλλα συναισθήματα που μας προκαλεί, η μουσική εμπλέκεται και σε διάφορες γνωστικές διαδικασίες. Αρχικά και μόνο η επεξεργασία ενός κομματιού, (π.χ. η αντίληψη της αρμονίας και του ρυθμού) φαίνεται από νευροαπεικονιστικές μελέτες ότι απαιτεί τη λειτουργία των ανώτερων εγκεφαλικών κέντρων π.χ. προμετωπιαίος φλοιός. Επίσης, η μουσική ελκύει τη προσοχή μας και “ξυπνάει” μνήμες. Εδώ μια σημαντική περιοχή είναι ο ιππόκαμπος, αλλά και άλλες περιοχές όπως ο προμετωπιαίος φλοιός. Τέλος, πόσες φορές πιάνουμε τον εαυτό μας να κουνάει το πόδι σύμφωνα με τον ρυθμό ή παίζοντας κάποιο μουσικό όργανοή ακόμα και τραγουδώντας; Είναι ένα παράδειγμα του πώς η μουσική ενεργοποιεί και τα κέντρα του εγκεφάλου που ευθύνονται για την κίνηση (κινητικός φλοιός και σωματοαισθητικός φλοιός).

Σε κάποιες κουλτούρες οι λέξεις “μουσική” και “χορός” ταυτίζονται στο λεξιλόγιο.

Η συμμετοχή σε μουσικές δραστηριότητες σε συστηματική βάση και μακροχρόνια (π.χ. παίξιμο μουσικού οργάνου, αλλά ακόμη και το να ακούμε μουσική) έχει δείξει πολύ ευεργετικά αποτελέσματα σε όλα τα αναπτυξιακά στάδια της ζωής υγιών ατόμων. Ορισμένα, μόνο, ενδεικτικά παραδείγματα είναι:

• Κατά τα σχολικά χρόνια, στην όξυνση της προσοχής και άλλων γνωστικών διαδικασιών
• Κατά την ενήλικη ζωή, στη διαχείριση των συναισθημάτων
• Σε μεγάλη ηλικία, βοηθά στη μνήμη

Τέλος, κάποιες εξελικτικές θεωρίες έχουν δείξει ότι οι ομαδικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τη μουσική, π.χ. χορός, τραγούδι-χορωδία, φαίνεται να βοηθούν στη σύσφιξη των ανθρώπινων σχέσεων λόγω της απελευθέρωσης ενδορφινών!

Όλο μας το σώμα “ακούει” τη μουσική

Όμως, πέρα από τον εγκέφαλο, και όλο το υπόλοιπο σώμα φαίνεται να ‘’αγαπά’’ τη μουσική. Άλλες επιπτώσεις που έχει η μουσική στο σώμα μας,είναι αλλαγές στους παλμούς της καρδιάς μας, στο ρυθμό της αναπνοής, κ.α.,  που ελέγχονται από το αυτόνομο νευρικό σύστημα.  Ένα ακόμη σύστημα που φαίνεται να εμπλέκεται είναι και το ανοσοποιητικό (!). Υπάρχουν πολλές ενδείξεις για την ευεργετική επίδραση της μουσικής σε αυτό, αλλά ακόμη τα δεδομένα είναι περιορισμένα. Για παράδειγμα, στο άκουσμα μιας χαλαρωτικής ηχογραφημένης μελωδίας (όχι live) παρατηρείται πτώση των επιπέδων της κορτιζόλης, καθώς και αλλαγές των επιπέδων επινεφρίνης και νορεπινεφρίνης: ορμόνες που η αύξησή τους σχετίζεται με στρεσογόνες καταστάσεις.

Επιστήμονες στον τομέα της ψυχο-νευρο-ανοσολογίας υποστηρίζουν ότι η μουσική σε μια αίθουσα χειρουργείου ίσως οδηγεί μελλοντικά στην καλύτερη έκβαση της εγχείρησης.

Δεδομένων των σημαντικών ρόλων που έχουν οι παραπάνω ορμόνες, είναι εντυπωσιακό πώς μια σειρά από νότες μπορεί να τις επηρεάσουν. Ωστόσο, χρειάζεται πολλή προσοχή στην ερμηνεία των παραπάνω ερευνών καθώς και περαιτέρω μελέτες ούτως ώστε να διασαφηνιστούν οι επιδράσεις της μουσικής στο σώμα σε μεγαλύτερα δείγματα πληθυσμών. Ακόμα, απαραίτητος φαίνεται να είναι και ο ορισμός κάποιων σημαντικών διαφοροποιήσεων. Για παράδειγμα, ένα ερώτημα που προκαλεί μεγάλη ετερογένεια στις υπάρχουσες μελέτες, είναι τι εννοεί ο κάθε ερευνητής όταν κάνει λόγο για “χρήση της μουσικής”:

• ενεργή συμμετοχή (παίξιμο π.χ. κάποιου μουσικού οργάνου);
• παθητική ακοή της μουσικής;
• μουσική σε συνδυασμό με γυμναστική;
• εντός μιας κοινωνικής αλληλεπίδρασης (π.χ. πάρτι);
• όλα μαζί;

Τελικά, ίσως ναι, η μουσική είναι πολύ κρίσιμη για τη ζωή μας (παραπάνω από ό,τι θα φανταζόμασταν!). Όμως, το πιο σημαντικό, είναι ότι εξίσου την προσοχή και το σεβασμό μας χρειάζονται οι ίδιοι οι καλλιτέχνες: χωρίς αυτούς όλα τα παραπάνω θα ήταν αδύνατα.