Φανατισμός

Φανατισμός

Η εξελικτική ψυχολογία δίνει και πάλι την απάντηση!

Οι άνθρωποι είναι εξελικτικά προσαρμοσμένοι να διαρθρώνονται σε ομάδες. Η ανάγκη μας για τις ομάδες είναι τόσο ζωτικής σημασίας που από πολύ μικρή ηλικία προδίδουμε κομμάτια του εαυτού μας στο βωμό του «ανήκειν». Είναι αποδεδειγμένο επίσης ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να προβούν σε ακραίες συμπεριφορές, βιαιότητες και βαρβαρότητες όταν θεωρούν ότι παλεύουν για έναν ανώτερο σκοπό που τους ενώνει (θρησκείες, πολιτικές πεποιθήσεις κλπ). Η ιστορία του ανθρώπινου είδους είναι γεμάτη με παραδείγματα απεχθών εγκλημάτων από τρομοκρατικές επιθέσεις μέχρι ολόκληρες γενοκτονίες. Ένας από τους πιο σημαντικούς καταζητούμενους παγκοσμίως, ο Félicien Kabuga που συνελήφθη φέτος μετά από 26 χρόνια, κατηγορείται για τη σφαγή 500.000-1.000.000 του πληθυσμού Τούτσι στην Ρουάντα μέσα σε διάστημα 100 ημερών. Οι δύο πληθυσμοί Χούτου και Τούτσι μιλούσαν την ίδια γλώσσα, είχαν την ίδια θρησκεία και ζούσαν στον ίδιο τόπο για χρόνια. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου υπολογίζεται ότι περίπου 250.000-500.000 γυναικών βιάστηκαν μεταξύ άλλων απάνθρωπων συμπεριφορών. Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να φανατίσει τόσο κόσμο και να τους απαλλάξει από κάθε συναίσθημα ώστε να προβούν σε τέτοιες αγριότητες;  Ίσως όταν βλέπεις δίπλα σου την αγριότητα, είτε όταν στην επιβάλει ο ανώτερός σου, είτε όταν υπακούς σε έναν ανώτερο σκοπό (ό,τι και αν σημαίνει αυτό), τότε παύεις να σκέφτεσαι ή να έχεις κριτική σκέψη ή συναισθήματα.

Το πείραμα του Milgram

Ο καθηγητής του πανεπιστημίου Yale Stanley Milgram το 1962, επέλεξε να κάνει ένα συμπεριφορικό πείραμα με ανθρώπους ώστε να εξετάσει τη σχέση υπακοής-προσωπικής συνείδησης. Το πείραμα ήρθε ένα χρόνο μετά τη δίκη του Ναζί Adolf Eichman στο Ισραήλ, όπου η υπερασπιστική γραμμή του κατηγορούμενου για τα εγκλήματά του στηρίχθηκε στην υπόθεση ότι απλά «ακολουθούσε εντολές». Στο πείραμα συμμετείχαν άνδρες που θα υποδύονταν το ρόλο του «δασκάλου» και του «εκπαιδευόμενου». Ο εκπαιδευόμενος θα ήταν δεμένος σε μια καρέκλα και ο δάσκαλος θα έπρεπε να του κάνει ερωτήσεις. Αν ο εκπαιδευόμενος απαντούσε λάθος, ο δάσκαλος μετά από εντολή από τον επιστήμονα, θα πατούσε ένα κουμπί που θα έκανε ηλεκτροσόκ στον ασκούμενο. Το ηλεκτροσόκ κυμαινόταν από ελαφρύ (15volts) σε ισχυρό (375 volts) με μέγιστο τα 450 volts. Φυσικά, δεν υπήρχε στην πραγματικότητα ηλεκτροσόκ ενώ ο άνδρας που συμμετείχε στο πείραμα ως εκπαιδευόμενος ήταν ηθοποιός, χωρίς ωστόσο ο «δάσκαλος» να το γνωρίζει. Οι εκπαιδευόμενοι έδιναν κυρίως λανθασμένες απαντήσεις και οι συμμετέχοντες (δάσκαλοι) τους έκαναν ηλεκτροσόκ. Όταν σε μεγαλύτερη δόση ρεύματος οι δάσκαλοι δίσταζαν, οι επιστήμονες φρόντιζαν να τους δίνουν εντολές να συνεχίσουν. Στο σημείο αυτό, να τονίσω ότι οι συμμετέχοντες μπορούσαν να αποχωρίσουν από το πείραμα όποια στιγμή ήθελαν. Τα αποτελέσματα του πειράματος αυτού ήταν αποκαρδιωτικά γι’ αυτό και έμεινε στην ιστορία. 65% των συμμετεχόντων έφτασαν μέχρι τα 450 volts, ενώ όλοι πάτησαν το κουμπί μέχρι και τα 300 volts. Εντυπωσιακό δε είναι, ότι το 2017 μια Πολωνική ομάδα επανέλαβε το πείραμα του Milgram. Σε αυτή την περίπτωση, το 90% των συμμετεχόντων (δασκάλων) προχώρησαν μέχρι τα 450 volts. Άλλες δημοσιεύσεις που σχετίζονται με το πείραμα του Milgram συνδέουν την προσωπικότητα των συμμετεχόντων με το βαθμό υπακοής. Για παράδειγμα, άνθρωποι με χαρακτηριστικά όπως μεγαλύτερη ευσυνειδησία, αίσθηση καθήκοντος και αυτοπειθαρχία ή άτομα που συνεργάζονται εύκολα, αποφεύγουν τις εντάσεις και δεν θέλουν να στενοχωρούν τους υπόλοιπους ήταν εκείνοι που επέδειξαν μεγαλύτερο βαθμό υπακοής στο πείραμα.

Προβληματισμοί

Η αλήθεια είναι ότι δεν απέχουμε πολύ από το να έχουμε απεχθείς συμπεριφορές, ακόμη και αν όταν ερωτηθούμε όλο αυτό μας φαίνεται παρατραβηγμένο. Ειδικά όταν κάποιος άλλος έχει την ευθύνη, όταν νιώθουμε ότι υπακούμε σε έναν ανώτερο, είτε άνθρωπο, είτε σκοπό.

Νευρολογικά, σε θρησκευτικούς φανατικούς και σε φανατικούς οπαδούς ομάδων φαίνεται ότι ο εγκέφαλος συμπεριφέρεται διαφορετικά σε σχέση με τον εγκέφαλο ενός μη-φανατικού. Πιο συγκεκριμένα, από μαγνητική τομογραφία στον εγκέφαλο φανατικών πιστών σε μεγάλη ηλικία φαίνεται να εμφανίζεται ατροφία στον ιππόκαμπο, μια δυσλειτουργία που έχει συνδεθεί με συσσωρευμένο στρες, κατάθλιψη, άνοια και άλλα. Από την άλλη μεριά, η μαγνητική τομογραφία φανατικών ποδοσφαιρικής ομάδας έδειξε διαφορετική εγκεφαλική δραστηριότητα από αυτή των μη-φανατικών σε περιοχές που σχετίζονται με τα συναισθήματα.

Σε κοινωνικό επίπεδο ο φανατισμός είναι εθιστικός. Δεν μας επιτρέπει να είμαστε αντικειμενικοί, να σκεφτόμαστε κριτικά και να μη μισήσουμε τον απέναντι (γιατί πάντα υπάρχει το αντίπαλο δέος). Καλύπτει την ανάγκη μας για έναν ανώτερο σκοπό ζωής, μας επιτρέπει να ανήκουμε σε ομάδες ενώ ταυτόχρονα μας αποξενώνει. Και μπορούμε να φτάσουμε εκεί. Όλοι. Το πείραμα του Milgram το έχει αποδείξει.

Αντίδοτο στο φανατισμό μόνο η παιδεία και η ενσυναίσθηση. Η συνεχής εξάσκηση της κριτικής σκέψης ακόμα και στις ίδιες μας τις απόψεις.