Mad Scientist – Ψευδοεπιστήμη σημειώσατε ένα!

Πες μας λίγα λόγια για εσένα και πώς ξεκίνησε η ιδέα του “Mad Scientist”

Είμαι απόφοιτος του τμήματος χημείας του ΑΠΘ, αυτό το διάστημα κάνω ένα εντελώς άσχετο μεταπτυχιακό, συγκεκριμένα μεταπτυχιακό δημοσιογραφίας πάλι στο ΑΠΘ και προγραμματίζω να ξεκινήσω το δεύτερο μεταπτυχιακό μου στο σχεδιασμό και ανάλυση επιστημονικών μελετών. Το κανάλι ξεκίνησε το 2016 και λίγους μήνες αργότερα, αφού ξεκίνησα να ανεβάζω βίντεο, μου έγινε η πρόταση να συμμετέχω ως αρθρογράφος στη σελίδα Ellinika Hoaxes, στην οποία εργάζομαι πλέον κανονικά ως δημοσιογράφος, καταρρίπτοντας ψευδείς ειδήσεις με βασική θεματολογία τη ψευδοεπιστημονική παραπληροφόρηση. 

Η ιδέα του καναλιού προέκυψε μετά από αρκετά χρόνια ενασχόλησης με το ζήτημα των ψευδοεπιστημών. Ενώ βρισκόμουν ακόμα στη σχολή είχα ξεκινήσει να διαβάζω μελέτες για την πτυχιακή μου αλλά και τυχαίες μελέτες για θέματα που με ενδιέφεραν. Από σελίδες που ασχολούνταν με το ζήτημα της ψευδοεπιστημονικής παραπληροφόρησης, όπως το Science Based Medicine, πήρα χρήσιμες συμβουλές για το πως να κάνω καλύτερη έρευνα σε επιστημονικά περιοδικά, τι να προσέχω στα πρώτα μου βήματα όταν ήθελα να εξετάσω την ακρίβεια ενός ζητήματος και ούτω καθεξής. Με τα χρόνια απέκτησα μια σχετική εμπειρία στη διαδικασία εύρεσης και ανάλυσης επιστημονικών πηγών και συνέχισα να εξελίσσομαι, να μαθαίνω και να βελτιώνω τον τρόπο με τον οποίο εργάζομαι.

Όλα αυτά τα εργαλεία με οδήγησαν εν τέλει στο κανάλι. Την περίοδο που το ξεκίνησα, τον Αύγουστο του 2016, παρακολουθούσα αρκετά κανάλια εκλαΐκευσης της επιστήμης όπως το Kurzgesagt και το SciShow αλλά και κανάλια, τα οποία ασχολούνταν περισσότερο με την κατάρριψη ψευδοεπιστημονικών μύθων. Στην Ελλάδα δεν είχα εντοπίσει ακόμα τα κανάλια του Στέφανου από την Καθημερινή Φυσική και του Σταύρου από το κανάλι Απλά η Φυσική, οπότε είχα την εντύπωση πως δεν υπήρχε παρουσία επιστημονικών καναλιών στη χώρα. Αυτό με ώθησε να δοκιμάσω τη διοχέτευση όσων είχα μάθει μέχρι στιγμής σε ένα μέσο το οποίο αφενός παρακολουθούσαν ήδη αρκετά άτομα και αφετέρου, λόγω της ίδιας της φύσης του, θα ήταν πιο εύκολο στην παρακολούθηση συγκριτικά με ένα blog.

Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής το τελευταίο που περίμενα ήταν ότι θα υπήρχε τόσο θετική ανταπόκριση σε ένα κανάλι που έκανε 25λεπτα βίντεο για κατάρριψη ψευδοεπιστημών. Αλλά ήταν ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη.

Τι σε κέντρισε συγκεκριμένα στο να ασχοληθείς με ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση;

Για εμένα ήταν ο πιο ολοκληρωμένος τρόπος να εξηγήσω σύνθετα επιστημονικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα η κλιματική αλλαγή, αποσαφηνίζοντας ταυτόχρονα τις παρανοήσεις και τις διαστρεβλώσεις που κυκλοφορούν και γιατί αυτές δεν ισχύουν. Επίσης, στο πλαίσιο μιας κατάρριψης υπάρχει και η παράμετρος του πομπού, δηλαδή ατόμων, τα οποία, είτε λόγω προσωπικού κέρδους είτε λόγω ελλιπούς κατανόησης, περνάνε ψευδοεπιστημονικές ιδέες σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων, πολλές φορές θέτοντας σε κίνδυνο ακόμα και την υγεία τους. Για παράδειγμα υπάρχουν μέχρι και σήμερα σελίδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με δεκάδες χιλιάδες ακολούθους οι οποίες προτείνουν σε καρκινοπαθείς να παρατήσουν τις συμβατικές αγωγές και να ξεκινήσουν εντριβές με πάστα ελιάς.

Σε πολλούς από εμάς αυτές οι περιπτώσεις μπορεί να φαίνονται αστείες αλλά, δυστυχώς, υπάρχουν άτομα που έχουν πεθάνει ακολουθώντας αντίστοιχες παροτρύνσεις. Επομένως, η ικανότητα να αναγνωρίζει κάποιος πότε μια συμβουλή ή ισχυρισμός έχει επιστημονική βάση, έστω και εντελώς επιφανειακά, είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Ποια πιστεύεις ότι είναι η αιτία που οδηγεί ένα άτομο να δεχτεί τόσο εύκολα μια ψευδή πληροφορία ως πραγματική είδηση;

Δεν είμαι σίγουρος ότι θα μπορούσα να δώσω μία μόνο αιτία.

Αν έπρεπε να διαλέξω όμως μία, η οποία θεωρώ ότι έχει πολύ σημαντική συμβολή στο εν λόγω φαινόμενο, είναι η τάση για λήψη γρήγορων αποφάσεων. Ως είδος είμαστε “καλωδιωμένοι” ώστε να παίρνουμε αποφάσεις γρήγορα. Έτσι εξελιχθήκαμε. Όταν ζούσαμε ακόμα σε σπηλιές και τρέχαμε για να ξεφύγουμε από άγρια ζώα, το να περιμένουμε μερικά δευτερόλεπτα για να εξακριβώσουμε αν ο ήχος πίσω απ’ τον θάμνο ήταν αποτέλεσμα του αέρα ή της κίνησης που έκανε μια τίγρης, αύξανε δραματικά τις πιθανότητες θανάτου. Επομένως, η τακτική των γρήγορων αποφάσεων ενσωματώθηκε στα αντανακλαστικά μας σαν μια μορφή αντίδρασης αντίστοιχη του fight or flight.

Αυτή είναι ίσως και η πιο συχνή νοητική παγίδα, στην οποία πέφτουν οι χρήστες του διαδικτύου, δηλαδή η παγίδα του επείγοντος. Για παράδειγμα, αν μία ανάτηση στο Facebook γράφει ότι μια παιδική φόρμουλα κρίθηκε επικίνδυνη, γιατί περιέχει καρκινογόνες ουσίες, είναι πολύ πιθανό ότι ένα μεγάλο μέρος των χρηστών θα κοινοποιήσει την ανάρτηση κατευθείαν, προσπαθώντας να βοηθήσει ανθρώπους που θα το δουν, καθώς νομίζει πως έτσι προστατεύει τα μικρά παιδιά. Λίγα θα είναι τα άτομα που θα κάνουν έστω μία μικρή αναζήτηση στη σελίδα του ΕΟΦ ή κάποιου άλλου σχετικού φορέα, για να βρουν αν όντως ισχύει ο ισχυρισμός.

Ποια είναι η αγαπημένη σου θεωρία συνομωσίας και γιατί;

Το τσιπάκι. Είναι ίσως η πιο διασκεδαστική θεωρία συνωμοσίας γιατί οι υπέρμαχοί της διαφημίζουν, πως μια παγκόσμια ελίτ προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τεχνολογία που δεν έχουμε ακόμα διαθέσιμη, για να ενσωματώσει κρυφά συσκευές παρακολούθησης στο σώμα απλών πολιτών. Φυσικά, αυτές τις θεωρίες τις δημοσιεύουν στο Facebook, έχοντας ενεργοποιημένη την εύρεσης τοποθεσίας στο smartphone ενώ ταυτόχρονα φοράνε smart watch, τα οποία καταγράφουν δεδομένα όπως ο κύκλος ύπνου και η συγκέντρωση οξυγόνου στο αίμα. Φυσικά, ακόμα και αυτή η φαινομενικά αθώα θεωρία συνωμοσίας, έχει οδηγήσει άτομα στο να αποφύγουν τον εμβολιασμό για την COVID-19.

Πώς θεωρείς ότι επηρέασε η πανδημία τη σχέση της πλειοψηφίας με την επιστήμη και πόσο εύκολα μπορεί να καταρρεύσει αυτή η σχέση;

Για τη συντριπτική πλειοψηφία νομίζω ότι η γρήγορη ανταπόκριση των ερευνητικών κέντρων και των επίσημων φορέων υγείας παγκοσμίως, τόσο για τον βραχυπρόθεσμο περιορισμό της πανδημίας όσο και για την γρήγορη ανάπτυξη των εμβολίων, τα οποία χρειαζόμαστε, για να τελειώσει η πανδημία, ενίσχυσαν την εμπιστοσύνη τους στη δύναμη της επιστημονικής μεθόδου. Φυσικά, αυτό δεν είναι απόλυτο, υπάρχει και ένα μεγάλο μέρος των πολιτών που πλέον ακούει το όνομα Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και τρέχει να κρυφτεί. Αλλά, ως επί το πλείστον, πρόκειται για άτομα, τα οποία δεν είχαν την καλύτερη ιδέα ή σχέση με επίσημους επιστημονικούς φορείς και προ πανδημίας. Για να καταρρεύσει η εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας απέναντι σε τέτοιους οργανισμούς θα πρέπει να υπάρξει σοβαρή ρήξη εμπιστοσύνης και, μέχρι στιγμής, δεν έχω δει κάτι τέτοιο. Υπήρξαν σίγουρα λάθη κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά όλοι οι αρμόδιοι φορείς ήταν ξεκάθαροι ως προς αυτό. Τονίστηκε εξ αρχής, ότι πρόκειται για μια εντελώς νέα νόσο και, όσο μαθαίναμε περισσότερα, θα αλλάζαμε και τις προσεγγίσεις μας για την αντιμετώπισή της. Επομένως, δε νομίζω ότι η εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας στην επιστήμη κλονίστηκε την περίοδο της πανδημίας, το αντίθετο κατά τη γνώμη μου.

Ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά, τα οποία κάνουν έναν απόφοιτο μιας σχολής θετικών επιστημών ένα “mad scientist”;

Ελλιπής ικανότητα να αγνοήσεις τον πονοκέφαλο που σου προκαλούν οι αναρτήσεις περί αποτελεσματικότητας της ομοιοπαθητικής. Πέραν αυτού, για μένα τουλάχιστον, ο καταλυτικός παράγοντας ήταν η αυτοπεποίθηση, με την οποία παρουσίαζαν εντελώς αβάσιμες εικασίες τσαρλατάνοι, οι οποίοι εμπορεύονταν επικίνδυνες ψευδοεπιστημονικές θεραπείες. Αυτή η μορφή διαστρέβλωσης της επιστημονικής μεθόδου, μιας διαδικασίας, στην οποία χρωστάμε τη μακροβιότητα και τη ποιότητα ζωής που απολαμβάνουμε στις περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες, με ενοχλούσε, και με ενοχλεί ακόμα, σε βαθμό που δε μπορώ να αγνοήσω.

Πλην αυτού, χρειάζεται πάρα πολύ διάβασμα. Η διαδικασία κατάρριψης ενός ισχυρισμού, ειδικά όταν αυτός αφορά επιστημονική θεματολογία, είναι πολύ μεγάλη ευθύνη. Χρειάζεται εξονυχιστικό έλεγχο στη σχετική βιβλιογραφία, διπλό και τριπλό έλεγχο στις διατυπώσεις και την κατανόηση ότι, μετά απ’ όλ’ αυτά, είναι και πάλι πιθανό να έχεις κάνει λάθος. Το βασικό σημείο που πρέπει να περάσεις στο κοινό σου είναι να μην εμπιστεύεται τους ισχυρισμούς κανενός, ειδικά τους δικούς σου. Είναι πολύ εύκολο η εμπιστοσύνη να μετατραπεί σε προσφυγή στην αυθεντία. Γι’ αυτό τονίζω ξανά και ξανά ότι θέλω τα άτομα που παρακολουθούν τα βίντεο μου να κάνουν έλεγχο των δεδομένων, να ανοίγουν τις πηγές που δίνω και να ελέγχουν αν έχω κάνει κάποιο λάθος. Αν νομίζουν ότι έχω κάνει λάθος θέλω να μου στείλουν μήνυμα, να το συζητήσουμε και, εφόσον έχουν δίκιο, να προστεθεί διόρθωση. Αυτός είναι ένας από τους βασικούς στόχους μου με το κανάλι. Η καλλιέργεια της ικανότητας διαλόγου βάσει τω στοιχείων.

Πόσος χρόνος χρειάζεται για να φτιάξεις ένα βίντεο και ποια διαδικασία ακολουθείς; Τι γνώσεις/εξοπλισμός χρειάζονται;

Εξαρτάται από τον τύπο του βίντεο αλλά είναι κάπου μεταξύ 80-110 ωρών. Η διαδικασία σε όλα τα βίντεο ξεκινάει με την έρευνα για το θέμα, ο οποίο πρόκειται να εξετάσω. Αρχικά, αν δε γνωρίζω καθόλου το θέμα θα διαβάσω κάποιο άρθρο ή στην (αγγλική πάντα) wikipedia ή σε κάποιο γνωστό περιοδικό όπως το Nature, το Science Based Medicine και ούτω καθεξής. Εφόσον πάρω μια γενική ιδέα για το ζήτημα περνάω στην ανάλυση πρωτογενών πηγών, δηλαδή επιστημονικών μελετών. Χρησιμοποιώ βάσεις δεδομένων όπως το ScienceDirect και το PubMed, βάζω συγκεκριμένες λέξεις-κλειδιά στην αναζήτηση, συλλέγω αρκετές μελέτες ή μετα-αναλύσεις, κρατάω σημειώσεις και, με βάση αυτές, διαμορφώνω το σενάριο. Στη συνέχεια, κάνω την ηχογράφηση, ετοιμάζω τα γραφικά ή τα animation, ανάλογα το τύπο επεισοδίου και, στο τέλος, συνδυάζω όλα αυτά τα στοιχεία μαζί στο τελικό αρχείο. Ο βασικός εξοπλισμός είναι ένα σχετικά καλό μικρόφωνο, ένας υπολογιστής με τη δυνατότητα να τρέξει προγράμματα επεξεργασίας βίντεο και animation, πρόσβαση στο internet και πολλή υπομονή.

Φαίνεται να υπάρχει μια τάση προς την επικοινωνία της επιστήμης τα τελευταία χρόνια. Πολλά κανάλια έχουν δημιουργηθεί, όπως και σελίδες και blogs. Πώς το αξιολογείς αυτό;

Το βρίσκω εξαιρετικά ελπιδοφόρο φαινόμενο. Όταν ξεκινήσαμε και εγώ και ο Παύλος (Astronio) και ο Στέφανος (Καθημερινή Φυσική) αυτό λέγαμε συνεχώς σε συζητήσεις μας, ότι θέλουμε περισσότερα άτομα να μπουν στην ομάδα επικοινωνίας της επιστήμης στο YouTube. Αυτός είναι ο στόχος, να έρθουν όλο και περισσότερα άτομα με γνώσεις, όρεξη και ταλέντο και να μοιραστούν τον ενθουσιασμό και την αγάπη τους για την επιστήμη και το εκάστοτε αντικείμενο που τους ενδιαφέρει, με τον κόσμο. Επομένως, είναι πολύ ευχάριστο να βλέπουμε αυτή την ομάδα να μεγαλώνει όλο και περισσότερο.

Τι θα συμβούλευες ένα παιδί που θέλει να ασχοληθεί με την επικοινωνία την επιστήμης αλλά φοβάται την έκθεση και την πιθανότητα «λάθους»;

Η έκθεση είναι ίσως το πιο σημαντικό πρόβλημα. Δεν έχουν όλοι την αυτοπεποίθηση για κάτι τέτοιο και είναι απολύτως λογικό. Αρχικά, μπορώ να πω ότι δεν είναι απαραίτητο κάποιος να εμφανιστεί κανονικά μπροστά από μία κάμερα για να συμμετέχει στην επικοινωνία της επιστήμης. Ένα κανάλι με σχέδια και animation, ένα μικρό blog ή σελίδα ενημέρωσης με επιστημονική αρθρογραφία, ένα επιστημονικό podcast είναι όλα διαφορετικές εκφάνσεις της ίδιας προσπάθειας. Αυτό, το οποίο θα συμβούλευα κάποιο άτομο που θέλει να το ξεκινήσει, είναι να σκεφτεί αρκετά ποια μορφή παρουσίασης ταιριάζει περισσότερο στον ίδιο και να το δοκιμάσει. Και το πιο βασικό, να μην αποθαρρυνθεί από τα πιθανά αρνητικά σχόλια. Είναι κάτι με το οποίο έχουμε έρθει όλοι αντιμέτωποι και δεν μπορείς να το αποφύγεις. Αυτό που μπορώ να υποσχεθώ, τουλάχιστον για τους περισσότερους, είναι πως η διαδικασία ανάγνωσης emails αρνητικών σχολίων γίνεται λίγο ευκολότερη, όσο περνάει ο καιρός. Μαθαίνεις, τουλάχιστον, να μην το παίρνεις στα σοβαρά.

Τι σημαίνει για εσένα “conscious”;

Αρκετά γενική ερώτηση. Αν εννοούμε κυριολεκτικά τότε θα πρέπει να γράφω μέχρι μεθαύριο για τη φύση της συνειδητότητας και ειλικρινά φοβάμαι ότι θα φάμε copyright strike από τον Sam Harris. Αν μιλάμε λίγο πιο αφηρημένα, υποθέτω ότι με παραπέμπει σε ένα άτομο, το οποίο είναι συνειδητοποιημένο για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως είδος σήμερα, είτε αυτά είναι κοινωνικής φύσεως, όπως διάφορες μορφές ανισότητας ή καθαρά τεχνικής/επιστημονικής, όπως το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Παρότι τα στοιχεία δείχνουν ότι σε μακροσκοπικό επίπεδο ο κόσμος βελτιώνεται σταδιακά σε πληθώρα παραμέτρων, όπως ο υποσιτισμός, το προσδόκιμο ζωής και ούτω καθεξής, υπάρχουν ακόμα προβλήματα σε κάθε κοινωνία και είναι πολύ σημαντικό ο εκάστοτε πολίτης να είναι σωστά ενημερωμένος, τόσο για το ποια είναι αυτά όσο και για το πως (ή αν) μπορεί να συνεισφέρει, με το δικό του τρόπο, στη λύση τους.

Mad Scientist, σε ευχαριστούμε!

Μπορείτε να βρείτε τον Mad Scientist στο κανάλι του στο YouTube https://www.youtube.com/c/TheMadSc1ent1st/

καθώς και σε Facebook (The Mad Sc1ent1st), Instagram (the_mad_sc1ent1st), Twitter (@Mad_Sc1entist).