Tα γονίδια έχουν «μνήμη»;

Αφού στο πρώτο μέρος πήραμε μια γεύση από τη γενετική, μετά από την επιγενετική και από κάποια παραδείγματα, ήρθε η ώρα να δούμε το ρόλο των ατόμων που μας έδωσαν αυτή τη γενετική «προίκα». Για παράδειγμα, μπορούν οι συνήθειες των γονέων μας, ή ακόμη και των παππούδων μας, να αφήσουν στις επόμενες γενεές «αποτύπωμα» … επιγενετικό;

Τα πρώτα χρόνια της ζωής μας

Mελέτες τόσο σε πειραματόζωα, όσο και κλινικές μελέτες, έχουν αναδείξει την σημασία της φροντίδας που λαμβάνουμε από τους γονείς μας κατά τα πρώτα χρόνια της ζωή μας. Γεγονός ευρέως αποδεκτό, ωστόσο πλέον αποδεικνύεται ότι υπάρχει και επιγενετική βάση!

• Πειραματόζωα που στην βρεφική ηλικία δεν έλαβαν αρκετή φροντίδα από τη μητέρα τους, όπως γλύψιμο και χάδια, παρουσίαζαν μελλοντικά υπερβολικό άγχος σε στρεσογόνες καταστάσεις και το ανάποδο. Τα αυξημένα επίπεδα άγχους βρέθηκε ότι συνδέονται με επιγενετικές τροποποιήσεις στα κύτταρα μιας συγκεκριμένης εγκεφαλικής περιοχής, η οποία συμβάλλει στις νευροενδοκρινικές απαντήσεις στο στρες.
• Το εύρημα αυτό επιβεβαιώνεται και από μελέτες εγκεφάλων ενήλικων θυμάτων αυτοκτονίας. Στα θύματα με ιστορικό κακοποίησης κατά την παιδική ηλικία, βρέθηκαν επιγενετικές τροποποιήσεις σε ορισμένα εγκεφαλικά κύτταρα, οι οποίες σχετίζονταν με τη διαταραγμένη γονιδιακή ρύθμιση της απόκρισης στο στρες.

Οι εμπειρίες των γονέων μας

Παράγοντες του τρόπου ζωής των γονέων, όπως η πολύ κακή διατροφή, το κάπνισμα και τραυματικά στρεσογόνα γεγονότα, μπορούν να οδηγήσουν σε επιγενετικές τροποποιήσεις, που ίσως να κληροδοτηθούν και στα παιδιά τους. Με άλλα λόγια, στη γενετική παρακαταθήκη που μας δίνεται από τους γονείς, υπάρχουν και ορισμένοι από τους δικούς τους «σελιδοδείκτες», με την παρουσία τους να επιμένει ενίοτε για κάποιες γενεές.

Για παράδειγμα, τα θηλυκά πειραματόζωα που είχαν λάβει πολλή μητρική φροντίδα, όταν γέννησαν με τη σειρά τους, φρόντιζαν το ίδιο πολύ τα μικρά τους και το ανάποδο ίσχυε για τις μητέρες με τη λίγη φροντίδα. Τελικά, εντοπίστηκαν επιγενετικές τροποποιήσεις γονιδίων σε κύτταρα εγκεφαλικής περιοχής υπεύθυνης για το αίσθημα της μητρικής φροντίδας.

Επίσης, υπάρχουν μελέτες που βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα, π.χ. πόλεμος 1940-44 στην  Ολλανδία και δείχνουν πώς η ελλιπής διατροφή των πληγέντων οδήγησε στη διαταραγμένη υγεία των επόμενων δύο γενεών. Ωστόσο, οι μελέτες αυτές απλώς συσχετίζουν τους περιβαλλοντικούς παράγοντες με την επιγενετική κληρονομικότητα, χωρίς να την αποδεικνύουν (μελέτες συσχέτισης).

Τα καλά και τα κακά νέα

Τα κακά νέα έχουν να κάνουν με το ότι η επιγενετική μπορεί να οδηγήσει και σε πολλών ειδών παθολογίες. Ο καρκίνος αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, διότι λόγω του τρόπου ζωής του ατόμου (π.χ. κάπνισμα, έκθεση σε ακτινοβολίες), διαταράσσεται η ισορροπία των επιγενετικών σημάτων και έτσι, οι λάθος λέξεις του βιβλίου μας διαβάζονται. Η απορρύθμιση αυτή οδηγεί στο διάβασμα γονιδίων υπεύθυνων για καρκινογένεση, ενώ παράλληλα οδηγεί στο να μη διαβάζονται τα γονίδια που κανονικά θα αντιμάχονταν την καρκινογένεση. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ευθύνονται και οι μεταλλάξεις για την εμφάνιση καρκίνου, δηλαδή οι μόνιμες αλλαγές στο DNA. Τέλος, λόγω επιγενετικών τροποποιήσεων σε λάθος σημεία του γενετικού υλικού του εμβρύου, μπορεί να προκύψουν προβλήματα κατά την ανάπτυξη. Παράδειγμα αποτελεί το σύνδρομο Angelman, μια σπάνια νευροαναπτυξιακή διαταραχή.

Κλείνοντας με τα καλά νέα, ας θυμηθούμε ότι τα επιγενετικά σήματα είναι οι σελιδοδείκτες στο βιβλίο μας και δεν αφορούν μόνιμες αλλαγές στο περιεχόμενό του, ή αλλιώς στη σύσταση και την ποσότητα του DNA. Άρα, τα επιγενετικά σήματα είναι δυνητικά αναστρέψιμα. Για παράδειγμα, στα πειραματόζωα που λόγω μειωμένης μητρικής φροντίδας υπέφεραν από υπερβολική αντίδραση στο στρες: όταν τους χορηγήθηκε, κατά την ενήλικη ζωή, ουσία η οποία επιδρούσε στις επιγενετικές τροποποιήσεις τους, η απόκρισή τους απέναντι στο στρες έφτασε στα επίπεδα των πειραματοζώων που είχαν λάβει πολλή μητρική φροντίδα και το ανάποδο!

Πριν φύγεις…

Φαίνεται ότι επιγενετική αποτελεί έναν πολλά υποσχόμενο τομέα, καθώς προσπαθεί να απαντήσει στην ερώτηση: «γεννιέσαι ή γίνεσαι;». Δεδομένου ότι έχουμε να ανακαλύψουμε ακόμη πολλά για την επιστήμη της γενετικής, η επιγενετική φαντάζει ακόμη πιο ανεξερεύνητη.

Προκύπτουν πολλά ερωτήματα,όπως:

• ποιοι είναι οι στρεσογόνοι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε επιγενετικές αλλαγές;
• θα μπορέσουν να υπάρξουν φάρμακα για κλινική χρήση που θα αντιστρέφουν τις επιγενετικές τροποποιήσεις; Και αν ναι, θα είναι ηθικά αποδεκτά;
• πόσο κληρονομήσιμες είναι οι επιγενετικές τροποποιήσεις και γιατί; κ.α.

Το σίγουρο πάντως είναι ότι … ναι, τα γονίδιά μας έχουν «μνήμη»!