Αντιβιοτικά και ανθεκτικότητα. Από την ανακάλυψη στην απειλή του αιώνα

Στη σύγχρονη ιστορία όμως, ο άνθρωπος νίκησε τη μάστιγα της πανδημίας (και των αρουραίων) και περιόρισε την εξάπλωση πολλών ασθενειών με την ανακάλυψη των αντιβιοτικών. Το 1942 ο πρώτος ασθενής θεραπεύεται από στρεπτόκοκκο χάρη στην ανακάλυψη της πενικιλίνης, του πρώτου αντιβιοτικού. Από τότε, πολλές ασθένειες, όπως η οστρακιά και η σύφιλη, θεραπεύτηκαν επιτυχώς με την χορήγηση πενικιλίνης. Σήμερα, σύγχρονες ασθένειες όπως η μηνιγγίτιδα, η φυματίωση και η πνευμονία περιορίζονται από τη χρήση των αντιβιοτικών και δεν απειλούν τον σύγχρονο άνθρωπο… ή μήπως τον απειλούν;

Περίπου 80 χρόνια μετά την ευρεία κυκλοφορία του πρώτου αντιβιοτικού, διαβάζουμε άρθρα με τίτλους:

“Rise in antibiotic resistant infections in England could put millions at risk and push medicine 'back to dark ages'” -Independent.co.uk

“Health WARNING: Britain facing antibiotics crisis with 3 MILLION operations at risk” -Express.co.uk

“WHO will launch a year-long campaign called ‘Stop overuse and misuse of antibiotics – combat resistance” -Who.int

Από το 1945, ο ίδιος ο Alexander Fleming προειδοποιούσε τον κόσμο για τον επερχόμενο κίνδυνο, λέγοντας ότι θα ξεκινήσει μία περίοδος «κατάχρησης των αντιβιοτικών». Παρ΄ όλα αυτά, η διορατικότητά του δεν φαίνεται να απέτρεψε αυτό που ακολούθησε. 

Το 2011, έρευνα έδειξε ότι το 60 % των συμμετεχόντων δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν βακτηριακή λοίμωξη με χρήση της προβλεπόμενης αντιβίωσης. Πολλοί οργανισμοί υγείας άρχισαν να προειδοποιούν και να περιγράφουν μία νέα «μετα-αντιβιοτική» περίοδο, που μπορεί να έχει «καταστροφικές συνέπειες» για τον σύγχρονο κόσμο.

Σήμερα, το 2019, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προειδοποιεί ότι «Ένας μεγάλος αριθμός λοιμώξεων, όπως η πνευμονία, η φυματίωση, η γονόρροια και η σαλμονέλα, είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν καθώς τα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούμε είναι αναποτελεσματικά».

Πώς όμως φτάσαμε να πολεμούμε μία ανακάλυψη που έσωσε εκατομμύρια ζωές και συνεχίζει να μας προστατεύει από θανατηφόρες ασθένειες;

Ώρα για λίγη επιστήμη

Για να καταλάβουμε πώς φτάσαμε εδώ, πρέπει να ξέρουμε πώς δουλεύει η φυσική επιλογή, η βασική αρχή της εξέλιξης των ειδών κατά τη Δαρβινική Θεωρία. Θα αναρωτιέστε προς τι το μάθημα Βιολογίας… Κι όμως εδώ είναι η λύση. Ο Δαρβίνος λέει ότι οι οργανισμοί που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον, αφήνουν περισσότερους απογόνους από εκείνους που είναι λιγότερο προσαρμοσμένοι σ’ αυτό ή με απλά λόγια θα επιβιώσει εκείνος που φέρει πλεονεκτικά χαρακτηριστικά για το συγκεκριμένο περιβάλλον και όχι ο «ισχυρότερος», όπως πολλοί μπορεί να θεωρούν. Αυτό σημαίνει ότι η επόμενη γενιά είναι προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες και άρα, ικανότερη να επιβιώσει στο συγκεκριμένο περιβάλλον.

Τι συμβαίνει όταν χρησιμοποιούμε αντιβιοτικά;

Στην περίπτωση μιας βακτηριακής λοίμωξης, τα παθογόνα βακτήρια που ζουν και αναπαράγονται μέσα μας δεν είναι όλα ίδια. Έχουν μικρές διαφορές στο DNA τους και άρα κάποια έχουν ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά. Έτσι, όταν προσβάλλονται από ένα αντιβιοτικό δεν αντιδρούν όλα με τον ίδιο τρόπο: κάποια πεθαίνουν, κάποια όμως επιβιώνουν και αναπαράγονται επιτυχώς (μας τα ‘λεγε ο Δαρβίνος). Έτσι, η νέα γενιά βακτηρίων έχει «ανοσία» στο προηγούμενο αντιβιοτικό και μπορεί να συνεχίσει να μας προσβάλλει και να απειλεί την υγεία μας.

Στην μάχη δεν πεθαίνουν μόνο οι κακοί

Όταν καταναλώνουμε αντιβιοτικά, δημιουργούμε μία «εμπόλεμη ζώνη» μέσα μας. Όπως σε έναν πόλεμο, έτσι και στον οργανισμό μας, τα αντιβιοτικά θα σκοτώσουν τα «κακά» βακτήρια, αλλά και τα «καλά». Μέσα μας υπάρχουν βακτήρια που μάχονται μαζί μας για να αντιμετωπίσουν τους εισβολείς. Στο έντερό μας συγκεκριμένα υπάρχουν πάνω από 1000 είδη βακτηρίων που βοηθούν στην χώνεψη, στην σύνθεση πολύτιμων στοιχείων (ακόμα και βιταμινών), απομακρύνουν βλαβερές ουσίες από τον οργανισμό μας και δυναμώνουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα ανταγωνιζόμενοι τους παθογόνους. Όταν καταναλώνουμε αντιβιοτικά, σκοτώνουμε -θέλοντας και μη- πολλούς από αυτούς τους «συμπολεμιστές» και αφήνουμε χώρο στους ανθεκτικούς στα αντιβιοτικά μικροοργανισμούς να κυριαρχήσουν.

Δεν αρκεί όμως αυτό. Από την επιβίωση μερικών βακτηρίων σε έναν ασθενή, μέχρι την παγκόσμια κινητοποίηση για την αντιμετώπιση super-βακτηρίων, μεσολαβούν πολλά βήματα. Μεμονωμένα περιστατικά δημιουργίας ισχυρών βακτηρίων δεν είναι ικανά να κινητοποιήσουν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για τα αντιβιοτικά. Η απειλή των αντιβιοτικών παίρνει σάρκα και οστά όταν οι ανθρωποι από την αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών δημιουργούν περιβάλλον που επιτρέπει την επικράτηση των πιο ανθεκτικών βακτηρίων.

Αναπαραγωγή εικόνας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ελεύθερη μετάφραση)

Έτσι, καθώς οι επιστήμονες ανακαλύπτουν νέα, ισχυρότερα αντιβιοτικά για την αντιμετώπιση των ισχυρότερων βακτηρίων (κάτι που τείνει να εκλείψει), εμείς θα μπορούσαμε να σταματήσουμε την “παλίρροια” που έρχεται με τους εξής τρόπους:

1. Με την ορθολογική χρήση αντιβιοτικών, για το χρονικό διάστημα που προτείνει ο γιατρός. Ηρεμήστε. Δεν χρειάζεται να τρέξετε στο ντουλάπι του σπιτιού σας (αυτό με τα φάρμακα) και να πετάξετε ό,τι αντιβιοτικό έχετε. Αυτό που πρέπει να κάνετε είναι να ακούσετε τον γιατρό σας. Το να πάρετε τη θεραπεία για μικρότερο διάστημα από αυτό που συστήνεται δε θα σας θεραπεύσει εντελώς, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να ξαναπάρετε αντιβιοτικά. Από την άλλη, το να παρατείνετε τη θεραπεία για μεγαλύτερο διάστημα δε θα σας θεραπεύσει «παραπάνω», ούτε θα κρατήσει τα μικρόβια μακριά. Μέτρον ἄριστον, λοιπόν.

2. Με την διάκριση βακτηριακών και ιικών λοιμώξεων. Πολύ συχνά, προκειμένου να απαλλαγούμε από τα καθόλου ευχάριστα συμπτώματα του κρυολογήματος ή της γρίπης (ειδικά σε χειμερινές περιόδους) καταφεύγουμε στα αντιβιοτικά. Σαφώς είναι πιο γρήγορο να καταπιείς ένα χάπι από το να πας στο νοσοκομείο να εμβολιαστείς. Το πρόβλημα είναι ότι οι ασθένειες αυτές δεν οφείλονται σε βακτήρια, αλλά σε ιούς, καθιστώντας την λήψη αντιβιοτικών περιττή. Στην πραγματικότητα, η αντιβίωση δεν θα κάνει τίποτα στον ιό και το μόνο που θα έχεις καταφέρει είναι να σκοτώσεις κάποια καλά βακτήρια στον οργανισμό σου και να τον κάνεις πιο αδύναμο(!). Αυτό που πρέπει να κάνει κανείς είναι ο έγκαιρος εμβολιασμός, πριν την περίοδο της εποχικής γρίπης.